Kara umowna jest umowną sankcją cywilnoprawną, która przewidziana jest na wypadek naruszenia więzi obligacyjnej przez dłużnika. Umożliwia ona w wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika dochodzenie od niego przez wierzyciela określonej sumy pieniężnej, którą określa się technicznie jako karę umowną.
Odpowiedzialność dłużnika z powodu wyrządzenia szkody niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania albo może doprowadzić do przyznania odszkodowania, w wysokości poniesionej szkody (czyli na ogólnych zasadach k.c.), albo do uwzględnienia kary umownej, jeśli taka była przewidziana w umowie stron
Zgodnie z przepisem art. 130a p.u. sędzia-komisarz na wniosek syndyka uzna za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości w całości lub części kary umowne zastrzeżone przed ogłoszeniem upadłości na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika, jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane przez upadłego lub jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana. Na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje zażalenie. Przepis ten zawiera dyspozycje określaną jako mała klauzula miarkowania kar umownych[1]. Wskazane zostały w nim dwie przesłanki jego zastosowania: wykonanie w znacznej części zobowiązania, z którym powiązana jest kara, oraz rażąco wygórowana wysokość kary. Stanowią one w istocie powtórzenie przesłanek redukcji kary umownej, o których mowa w przepisie art. 484 § 2 k.c. Przepis ten stanowi normatywną podstawę wydania przez sąd konstytutywnego orzeczenia kształtującego treść stosunku obligacyjnego w zakresie wysokości kary umownej. Zgodnie z jego brzmieniem jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. Żądanie na drodze sądowej zmniejszenia wysokości kary umownej jest także możliwe, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana[2]. Z dyspozycji przepisu art. 484 § 2 k.c. wynika, że sąd jest uprawniony jedynie do zmniejszenia wartości ustalonej przez strony kary. Wyłączona jest natomiast możliwość ingerowania w inny sposób w świadczenie kary kontraktowej (np. przez zamianę na inne świadczenie, rozłożenie na raty lub zmianę terminu zapłaty)[3]. Kontrowersyjna w doktrynie i orzecznictwie jest natomiast kwestia czy sąd może w drodze miarkowania zmniejszyć zastrzeżoną karę umowną do zera. Przeciwnicy tego poglądu twierdzą, że miarkowanie nie może prowadzić do zniesienia całej kary umownej. Jest to bowiem instrument o charakterze wyjątkowym, a tak daleko idąca redukcja kary umownej prowadziłaby do całkowitego pominięcia jej represyjnej funkcji[4]. Z kolei zwolennicy dopuszczalności całkowitego odstąpienia od kary umownej na podstawie unormowania art. 484 § 2 k.c. wskazują, że wykładnia literalna tego przepisu nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd mógł zmiarkować karę umowną nawet do zera, jeśli będą za tym przemawiać szczególne okoliczności, np. jeśli uzna, że kara umowna zredukowania do choćby najniższej wysokości będzie nadal rażąco wygórowana[5]. Co w konsekwencji prowadzi do całkowitego zwolnienia z obowiązku jej zapłaty. W przypadku postępowania upadłościowego przepis art. 130a p.u. expressis verbis upoważnia sędziego – komisarzowi do zwolnienia syndyka masy upadłości z obowiązku zapłaty w całości lub części kary umownej zastrzeżonej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. W doktrynie dokonuje się podziału kar umownych w oparciu o kryterium relacji między ustaloną przez strony karą umowną a roszczeniem o naprawienie szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Podstawowym typem kary umownej Podstawowym typem kary umownej uregulowanym w k.c. jest tzw. kara wyłączna (wadialna). Zgodnie z art. 484 § 2 zd. 2 ab inito k.c. wierzyciel co do zasady nie może żądać od dłużnika odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej, chociażby wykazał w postępowaniu sądowym, że poniósł większą szkodę. Istnieje jednak możliwość zastrzeżenia kary umownej zaliczalnej, w której wierzyciel uprawniony jest do dochodzenia, obok kary umownej, odszkodowania uzupełniającego do wysokości rzeczywiście poniesionej szkody (art. 484 § 2 zd. 2 in fine k.c.)[6]. Do katalogu kar umownych należy także zaliczyć karę umowną alternatywną. Na skutek jej zastrzeżenia wierzyciel uprawniony jest do dokonania wyboru między żądaniem kary umownej a żądaniem odszkodowania na zasadach ogólnych. Wybór wierzyciela ma charakter definitywny i wystąpienie przez niego z powództwem odszkodowawczym powoduje niemożność następczego wystąpienia przez niego do sądu o zasądzenie na jego rzecz kary umownej[7]. W końcu możliwe jest zastrzeżenie w umowie kary umownej kumulacyjnej. W przypadku zastrzeżenia tego rodzaju kary wierzyciel będzie mógł żądać zarówno kary umownej, jak i szkody na zasadach ogólnych niezależnie od wysokości obydwu[8].
Sędzia – komisarz postanowieniem może orzec o bezskuteczności w stosunku do masy upadłości każdej kary umownej bez względu na jej rodzaj. Ponadto sędzia – komisarz jest uprawniony do redukcji kary umownej występującej w każdego rodzaju stosunkach zobowiązaniowych. Dla zastosowania przepisu art. 130a p.u. nie ma znaczenia czy druga danego stosunku zobowiązaniowego jest przedsiębiorcą czy konsumentem[9]. Orzekanie o bezskuteczności w stosunku do masy upadłości kar umownych jest również dopuszczalne w odrębnym postępowaniu upadłościowym wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Istotnym zagadnieniem jest natomiast kwestia czy jako bezskuteczna w stosunku do masy upadłości może być uznana kara ustawowa zwana też niekiedy karą normatywną. Pojęcie kara ustawowa stosowane jest w odniesieniu do wynikającego z przepisów ustawy obowiązku zapłaty przez dłużnika określonej sumy na rzecz wierzyciela w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Zgodnie z przepisem art. 485 k.c. jeżeli przepis szczególny stanowi, że w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego dłużnik, nawet bez umownego zastrzeżenia, obowiązany jest zapłacić wierzycielowi określoną sumę, stosuje się odpowiednio przepisy o karze umownej. Wskazuje się, że praktyczne znaczenie tego uregulowania jest obecnie niewielkie[10]. Dopuszcza się jednak jego zastosowanie w stosunku do zryczałtowanych odszkodowań pieniężnych za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań niepieniężnych[11]. Takie zryczałtowane odszkodowania jest m.in. przewidziane w art. 105 ustawy z dnia 16 lipca 2004 roku Prawo telekomunikacyjne tj. z dnia 10 stycznia 2014 r., Dz.U. z 2014 r. poz. 243) oraz w art. 83-85 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (tj. z dnia 10 czerwca 2015 r., Dz. U. z 2015 r. poz. 915).
Przepis art. 485 k.c. nakazuje odpowiednie stosowanie przepisów o karze umownej do przypadków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym, dla których przewidziana została kara ustawowa. Odesłanie to oznacza przede wszystkim możliwości zastosowania do kary ustawowej przewidzianej instytucji miarkowania kary przewidzianej w przepisie art. 484 § 2 k.c. Jednakże w przepisie art. 130a p.u. jest mowa o uznaniu przez sędziego – komisarza za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości kary umownej. Przepisy p.u. nie rozciągają tego uprawnienia sędziego – komisarza także na kary normatywne, ani nie zawierają wzmianki o odpowiednim stosowaniu art. 485 k.c. w postępowaniu upadłościowym. Tym samym niedopuszczalne uznawanie przez sędziego – komisarza za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości kar ustawowych, których obowiązane zapłaty został przewidziany przez przepisy prawa w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań o charakterze niepieniężnym.
W odniesieniu do pierwszej przesłanki zastosowania art. 130a p.u. należy zauważyć, że czy zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części podlega zawsze indywidualnej ocenie sędziego – komisarza. Ze znaczącym wykonaniem zobowiązania przez upadłego będziemy mieli do czynienia w tych wszystkich sytuacjach, gdzie interes wierzyciela, jaki miał on w wykonaniu zobowiązania, został zaspokojony w części zbliżającej się do pełnego jego zaspokojenia[12]. Sędzia – komisarz może na podstawie tej przesłanki uznać za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości karę umowną, która została zastrzeżona na wypadek zwłoki w spełnieniu całości świadczenia. Powinno to być jednak poprzedzone ustaleniem czy, i ewentualnie w jakim stopniu, częściowe wykonanie robót przed popadnięciem w zwłokę zaspokajało interes wierzyciela[13]. Ubezskutecznienie kary umownej na omawianej podstawie nie powinno mieć miejsca w sytuacjach, w których częściowe wykonanie zobowiązania nie ma żadnego znaczenia dla wierzyciela[14]. Bezskuteczność kary umownej w stosunku do masy upadłości nie powinna być także orzekana na tej tylko podstawie, że zobowiązanie zostało ostatecznie wykonane. Przepis art. 130a podobnie jak unormowanie art. 484 § 2 k.c. powinien być bowiem stosowany w drodze wyjątku[15]. Zasadą natomiast jest to, że kara umowna należy się wierzycielowi w wysokości określonej w umowie. Od tej reguły można odstąpić tylko wyjątkowo w przypadkach wyraźnie przewidzianych w ustawie[16]. Uznanie zastrzeżenia kary umownej za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości na podstawie przesłanki wykonania zobowiązania w znacznej części jest wykluczone jeżeli dłużnik był zobowiązany do świadczenia jednorazowego i niepodzielnego.
Z drugą przesłanką zastosowania przepisu art. 130a p.u. czyli przesłanką „rażąco wygórowanej kary umownej” możemy mieć do czynienia zawsze wtedy, gdy w świetle oceny określonego stanu faktycznego można mówić o tym, że kara umowna w zastrzeżonej wysokości jawić się będzie jako nieadekwatna – przy czym zastrzeżona przez strony nadmierna wysokość kary musi być jednoznaczna i ewidentna, istotna i dostrzegalna przez każdego obserwatora, tak aby z perspektywy wykładni językowej móc przyjąć, że jest ona „rażąca”. Kara umowna może być „rażąco wygórowaną” już w momencie jej zastrzegania bądź też zostać taką w następstwie późniejszych okoliczności, do których można przykładowo zaliczyć fakt, iż szkoda wierzyciela jest znikoma, skutkiem, czego zachodzi rażąca dysproporcja pomiędzy jej wysokością a wysokością należnej kary[17]. Nadmierne wygórowanie kary umownej pozwalające na uznanie ją za bezskuteczną na podstawie art. 130a p.u. odnosi się do dysproporcji pomiędzy zastrzeżoną w umowie wysokością kary umownej a szkodą doznaną przez wierzyciela lub odszkodowaniem, jakie należałoby się wierzycielowi na zasadach ogólnych[18]. Szkodę tę należy rozumieć szeroko jako całość uszczerbków majątkowych i niemajątkowych poniesionych przez wierzyciela[19]. Jednakże wysokość szkody nie jest jedynym elementem stanowiącym podstawę miarkowania kary umownej. Trzeba uwzględnić także cel zastrzeżenia kary umownej[20]. Ubezskutecznienie zastrzeżenia kary umownej przez sędziego – komisarza należy do sfery uznania sędziowskiego. W przepisie art. 130a p.u., podobnie jak i w art. 484 § 2 k.c. nie wskazano stanów faktycznych co do przesłanek uzasadniających miarkowanie kary umownej, pozostawiając ich ustalenie uznaniu sędziowskiemu, uwzględniającemu okoliczności konkretnej sprawy[21]. Tym samym katalog możliwych kryteriów zredukowania kary umownej przez sąd/sędziego – komisarza jest otwarty. To samo dotyczy ewentualnej kwestii odpowiedniej hierarchii takich kryteriów[22].
Sędzia – komisarz może uznać zastrzeżoną karę umowną za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości tylko na wniosek syndyka, nie zaś z urzędu. We wniosku syndyk powinien wskazać przesłanki uznania za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości w całości lub części kar umownych zastrzeżonych na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez upadłego. Orzeczenie sędziego – komisarza zapadłe na skutek powyższego wniosku syndyka odnosi skutek tylko w ramach postępowania upadłościowego w którym zostało wydane. Roszczenie o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek niewykonana lub nienależytego wykonania zobowiązania jest roszczeniem pieniężnym. Wierzytelność z tytułu kary umownej podlega zgłoszeniu do masy upadłości. W związku z tym postępowanie sądowe o zapłatę kary umownej wszczęte przed dniem ogłoszenia upadłości podlega zawieszeniu z urzędu z dniem ogłoszenia upadłości dłużnika. Postępowanie to może być podjęte przeciwko syndykowi tylko w przypadku, gdy w postępowaniu upadłościowego wierzytelność to po wyczerpaniu trybu określonego ustawą nie zostanie umieszczona na liście wierzytelności. Uznanie przez sędziego – komisarza zastrzeżenia zapłaty kary umownej za bezskuteczne w stosunku do masy upadłości będzie wiązało się z koniecznością odmowy uznania wierzytelności o zapłatę kary umownej, która jest dochodzona w procesie zawieszonym z powodu upadłości pozwanego o zapłatę. Wierzyciel, któremu ogłoszenie upadłości pozwanego dłużnika przerwało proces toczony przeciwko upadłemu, po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności na liście, ma prawo zażądać podjęcia zawieszonego na skutek ogłoszenia upadłości postępowania (art. 145 p.u.). Jeżeli wierzyciel, że zostało przeprowadzone postępowanie mające na celu ustalenie listy wierzytelności i wierzytelność o zasądzenie kary umownej nie została umieszczona na liście wierzytelności, sąd podejmuje zawieszone postępowanie z udziałem syndyka w charakterze pozwanego. W ramach podjętego postępowania syndyk może zgłosić wniosek o miarkowanie kary umownej. Jednakże rozpoznający sprawę nie jest związany poprzednim postanowieniem sędziego – komisarza o uznaniu za bezskuteczne zastrzeżenia kary umownej. Dla wierzyciela z tytułu kary umownej, który nie wytoczył procesu przed ogłoszeniem upadłości, prawomocna odmowa uznania zgłoszenia wierzytelności na liście zamyka drogę do dochodzenia roszczenia, aż do prawomocnego końca postępowania upadłościowego. Postanowienie sędziego – komisarza o bezskuteczności kary umownej nie rozciąga się jednak i w tym przypadku na okres po prawomocnym zakończeniu postępowania upadłościowego. Co oznacza, że wierzyciel może dochodzić wierzytelności o zapłatę kary umownej po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego (art. 263 p.u.). Ma on prawo dochodzenia swojej należności z tytułu zastrzeżonej kary umownej po ukończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego także wtedy, gdy w ogóle nie zgłosił swojej wierzytelności do masy. W przypadku prawomocnego zakwestionowania skuteczności zastrzeżonej kary umownej zgłoszenie wierzytelności o jej zapłatę może mieć na celu przerwanie biegu przedawnienia. Ze względu na akcesoryjny charakter kary umownej przyjmuje się, że roszczenie o zapłatę kary umownej ulega przedawnieniu w terminie przewidzianym dla roszczeń odszkodowawczych wynikających z głównego stosunku prawnego.
[1] R. Adamus, [w:] System, t. 6, s. 821.
[2] Za podstawę kontroli wysokości kary umownej uważa się także art. 58 k.c. w zw. z art. 3531 KC sankcjonujący nadmierną wysokość kary umownej jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, zob. J. Jastrzębski, Kara umowna, Kraków 2006, s. 210 oraz T. Justyński, Glosa do wyroku SN z 22 maja 2002 r., I CKN 1567/99, PiP Nr 3/2004, s. 120. Odmiennie jednak: W.J. Katner, [w:] System prawa handlowego, t. 5, Prawo umów handlowych, red. S. Włodyka, Warszawa 2014, s., którego zdaniem przesłanki miarkowania kar umownych w art. 484 § 2 KC zawierają zabezpieczenia praw stron umowy i nie wydaje się konieczne włączanie w to nieważności czynności prawnej z powodu sprzeczności z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Możliwość zmniejszenia jest natomiast ustawowo i wyczerpująco uregulowana w przepisie 484 § 2 k.c.
[3] P. Drapała, [w:] System prawa prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2013, s.
[4] P. Drapała, [w:] System, s.; W. Popiołek, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, s.; zob. również wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 czerwca 2001 r., I ACa 295/01, PG 2002, Nr 10
[5] W. Borysiak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2016, s.; tenże, Funkcje kary umownej w świetle uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 6 listopada 2003 r. (III CZP 61/03), Palestra 2006, nr 7-8, s. 47; zob. również M. Pyziak – Szafnicka, Kilka uwag na temat ochrony przed narzucaniem nieuczciwych warunków umowy, PPH 1994, nr 9, s. oraz wyr. SA w Szczecinie z 11 października 2012 r., I ACA 518/12, Legalis
[6] Zob. wyr. SN z dnia 9 maja 2012, V CSK 196/11, Legalis
[7] J. Szwaja, Kara umowna a roszczenie odszkodowawcze, PiP 1965, Nr 8–9, s. 294–295
[8] W. Borysiak, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s.
[9] Wyr. SN z 27 lutego 2009 r., II CSK 511/08, Legalis.
[10] W. Popiołek, [w:] Komentarz, s. oraz K. Zagrobelny, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2013, s.
[11] P. Drapała, [w:] System, s.
[12] W. Borysiak, [w:] Komentarz, s.
[13] Zob. Wyr. SA w Poznaniu z 16 października 2013 r., I ACa 761/13, Legalis.
[14] Zob. Wyr. SN z 25 marca 2011 r., IV CSK 401/10, Legalis
[15] Zob. Wyr. SA w Łodzi z 25 listopada 2014 r., I ACa 764/14, Legalis oraz wyr. SA w Białymstoku z 13 listopada 2014 r., I ACa 446/14, Legalis
[16] Zob. Wyr. SA w Łodzi z 28 sierpnia 2014, I ACa 361/14, Legalis oraz z 7 lutego 2013 r., I ACa 1107/12, Legalis.
[17] Zob. wyr. SA w Szczecinie z 5 czerwca 2013 r., I ACa 93/13, Legalis.
[18] J. Jastrzębski, op. cit., s. 310 oraz R. Strugała, Wysokość kary umownej a możliwość jej miarkowania, M. Praw. 2016, nr 3, s.; zob. także wyr. SN z 13 lutego 2014 r., V CSK 45/13, OSP 2015 nr 6, poz. 56
[19] Tak: T. Wiśniewski, [w:] Bieniek, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, red. G. Bieniek, Warszawa 2011, s.
[20] Zob. Wyr SA w Krakowie z 9 maja 2013 r., I ACa 343/13, Legalis.
[21] Zob. Wyr. SA w Łodzi z 22 marca 2013 r., I ACa 1315/12, Legalis.
[22] Zob. Wyr. SN z 18 kwietnia 2013 r., III CSK 247/12, Legalis; Przykładowo w przypadkach, w których dłużnik za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania ponosi odpowiedzialność na zasadzie winy, kryterium, do którego sędzia-komisarz może się w określonym wypadku odwołać przy orzekaniu o bezskuteczności kary umownej, jest niski stopień winy upadłego dłużnika. Wierzyciel nie powinien bowiem mieć możliwości dochodzenia kary umownej w pełnej wysokości niezależnie od stopnia naruszenia przez dłużnika stosunku zobowiązaniowego, tak: P. Drapała, [w:] System, s. 1163; Odmiennie: J. Jastrzębski, Glosa do uchwały SN z 6.11.2003 r., III CZP 61/03, OSP 2004, Nr 9, poz. 115, s. 497; Jako kryterium rażącego wygórowania kary umownej można wskazać także stosunek między wysokością zastrzeżonej kary umownej (lub kary w danej sytuacji należnej), a wartością całego świadczenia dłużnika lub wartością świadczenia, którą spełnił on z opóźnieniem, zob. Wyr. SN z 23 maja 2013 r., IV CSK 644/12, Legalis oraz P. Granecki, Glosa do wyroku SN z 8.7.2004 r., IV CK 522/03, OSP 2006, Nr 1, poz. 2, s. 14; Za niedopuszczalne należy natomiast uznać ubezskutecznienie w części kary umownej tylko w oparciu o normę art. 362 k.c, w wypadku przyczynienia się wierzyciela do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika., tak odnośnie miarkowania wysokości kary umownej na podstawie art. 484 § 2 k.c.: P. Drapała, [w:] System s., K. Zagrobelny, Glosa do wyroku SN z 23.3.2006 r., IV CSK 89/05, OSP 2007, Nr 6, poz. 66, s. 406. oraz M. Bączyk, Przyczynienie się wierzyciela do powstania szkody, a wysokość kary umownej, Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 42 i n.; Odmiennie m.in.: W. Borysiak, Przyczynienie się wierzyciela do powstania szkody a kara umowna, PPH 2008, nr 8, s. 37 oraz J. Jastrzębski, Glosa do wyroku SN z 8.7.2004 r., IV CK 522/03, PS 2007, Nr 4, s. 131 – 144. Należy jednak przyjąć, za dopuszczalne ubezskutecznienie kar w wypadku przyczynienia się wierzyciela do powstania szkody istnieje możliwość obniżenia kary umownej, ale tylko w ramach w ramach zastosowania przesłanki rażącego wygórowania kary umownej, odmiennie jednak P. Granecki, Glosa, który wyklucza jakąkolwiek możliwość stosowania art. 362 k.c. do kary umownej.