Pojęcie i charakter prawny układu
Układ jest zasadniczym celem postępowania restrukturyzacyjnego i mechanizmem, który ma doprowadzić do ukształtowania na nowo szeregu praw i obowiązków dłużnika, zasadniczo tych wynikających ze stosunków prawnych wiążących go z wierzycielami. Co do zasady układ może spełnić swój cel wtedy, gdy dotyczy wszystkich wierzycieli dłużnika. Definicja prawna układu do dnia dzisiejszego nie została w sposób jednoznaczny skonstruowana. W okresie międzywojennym dominowały poglądy uznające układ za umowę dłużnika z wierzycielami. W latach 90 ubiegłego wieku dużą popularnością cieszyła się koncepcja układu jako ugody sądowej. Z uwagi na fakt, że do przyjęcia układu wymagane jest sądowe zatwierdzenie jego treści ma on złożony (prywatno-publicznoprawny) charakter. Obecnie największe znaczenie zyskała koncepcja ujmująca układ jako instytucję sui generis obejmującą łącznie kilka elementów prawnych w postaci propozycji układowych, oświadczenia woli głosujących wierzycieli oraz zatwierdzającego orzeczenia sądu. Nie ulega jednak wątpliwości, że układ ma na tyle szczególny, uniwersalny charakter, że wykracza poza ramy tradycyjnych konstrukcji prawa cywilnego, zarówno materialnego (umowa) jak i procesowego (ugoda sądowa). Nie powinno ulegać wątpliwości, że układ jest zdarzeniem prawnym. W najnowszym piśmiennictwie odrzuca się jednak możliwość uznania układu za umowę. Układ jest bowiem przyjmowany przez wierzycieli. Zgoda dłużnika na przyjęcie układu nie jest wymagana. Co więcej możliwa jest sytuacja, że propozycje układowe nie będą pochodziły od niego. Zamiast tego postuluje się kwalifikowanie układu jako swoistej uchwały podejmowanej przez zgromadzenie wierzycieli w oparciu o jej projekt czyli propozycje układowe. Koncepcja układu jako uchwały organu postępowania restrukturyzacyjnego, jakim jest zgromadzenie wierzycieli budzi jednak również pewne wątpliwości. W postępowaniu o zatwierdzenie układu głosowanie nad propozycjami układowymi odbywa się bowiem poza formalnymi ramami zgromadzenia wierzycieli. Tak zawierany układ może być uznany za umowę, a propozycje układowe za szczególny rodzaj oferty dłużnika albowiem w tym tylko on ma prawo je składać w tym rodzaju postępowania restrukturyzacyjnego.
Układ generalny i częściowy
Układ generalny dotyczy w założeniu wszystkich. W konsekwencji stanowi on podstawową konstrukcję w postępowaniu restrukturyzacyjnym. Układ częściowy należy natomiast rozumieć jako wariant układu generalnego, który oparty jest na skierowaniu propozycji układu do części wierzycieli i w zakresie części zobowiązań dłużnika.
Zgodnie z art. 180 ust. 1 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2016 r. poz. 1574, dalej: p.r.)
Dłużnik może złożyć propozycje układowe dotyczące jedynie niektórych zobowiązań, których restrukturyzacja ma zasadniczy wpływ na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa dłużnika. Wyodrębnienie wierzycieli objętych układem częściowym odbywa się w oparciu o obiektywne, jednoznaczne i uzasadnione ekonomicznie kryteria dotyczące stosunków prawnych wiążących wierzycieli z dłużnikiem, z których wynikają zobowiązania objęte propozycjami układowymi (art. 180 ust. 2 p.r.).
Układ unitarny i grupowy
Restrukturyzacja zadłużenia nie jest możliwa bez naruszenia istniejących praw wierzycieli. Konieczne jest zatem dokonanie tego w sposób jednolity względem wszystkich wierzycieli. Regułę tę wyraża art. 162 ust. 1 p.r. ab initio – “Warunki restrukturyzacji zobowiązań dłużnika są jednakowe dla wszystkich wierzycieli”. Ustawa Prawo restrukturyzacyjne pozwala na odstąpienie od zasady równego traktowania wierzycieli w zakresie, w jakim pozwala na dywersyfikację uprawnień wierzycieli w grupach wierzycieli (przy czym wierzyciele muszą być traktowani równo w ramach tej samej grupy, chyba że wierzyciel wyraźnie zgodzi się na mniej korzystne warunki) oraz wobec wierzycieli, którzy po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego udzielą nowego finansowania dłużnikowi, które to finansowanie jest niezbędne do wykonania układu (art. 162 ust. 1 i 2 p.r.). Ponadto ustawodawca przewidział możliwość zróżnicowania propozycji układowych dla wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo, stosownie do przysługującego im pierwszeństwa (art. 163 ust. 3 p.r.). Reasumując uprzywilejowanie wierzycieli w propozycjach układowych może wynikać z:
- podziału na grupy wierzycieli,
- zapewnienia niezbędnego dla powodzenia układu finansowania przez wierzyciela,
- wyraźnej zgody wierzyciela na odmienne traktowanie. Mniej korzystne warunki restrukturyzacji można przyznać tym wierzycielom, którzy na nie się zgodzili. Zgoda wierzyciela powinna być udzielona najpóźniej przed przystąpieniem do głosowania nad układem, a także w dostateczny sposób udokumentowana, tak aby można było ocenić, czy zawarty układ odpowiada prawu,
- pierwszeństwa związanego z ustanowionym zabezpieczeniem rzeczowym (oraz przewłaszczeniem na zabezpieczenie) oraz wierzycieli pracowniczych, którzy wyrazili zgodę na objęcie układem (art. 163 ust. 3 p.r.).
Układ grupowy i kategorie interesów
Prawo restrukturyzacyjne utrzymuje generalną zasadę, że warunki restrukturyzacji zobowiązań winny być jednakowe dla wszystkich wierzycieli. Dopuszcza jednak wyjątki, w tym możliwość kategoryzacji wierzycieli w grupy na podstawie wspólnych dla każdej z grup interesów (art. 161 ust. 1 zdanie pierwsze p.r.). Głosowanie nad układem przeprowadza się w grupach wierzycieli, przy propozycjach jednakowych dla wierzycieli zaliczonych do tej samej grupy, chyba że wierzyciel wyraźnie zgodzi się na warunki mniej korzystne (art. 162 ust. 1 p.r.). Podział na grupy umożliwia bardziej elastyczne przygotowanie propozycji układowych. Podział wierzycieli na grupy ma także znaczenie z uwagi na zasady głosowania nad układem. Zgodnie z art. 119 ust. 2 p.r. jeżeli głosowanie nad układem odbywa się w grupach wierzycieli, obejmujących poszczególne kategorie interesów, układ jest przyjęty, jeśli w każdej grupie wypowie się za nim większość głosujących wierzycieli z tej grupy, mających łącznie co najmniej 2/3 sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom z tej grupy. Niemniej w myśl art. 119 ust. 3 p.r. układ jest przyjęty, chociażby nie uzyskał wymaganej większości w niektórych grupach wierzycieli, jeżeli wierzyciele mający łącznie 2/3 sumy wierzytelności przypadających głosującym wierzycielom głosowali za przyjęciem układu, a wierzyciele z grupy lub grup, które wypowiedziały się przeciwko przyjęciu układu, zostaną zaspokojeni na podstawie układu w stopniu nie mniej korzystnym niż w przypadku przeprowadzenia postępowania upadłościowego.
Kategorie interesów stanowiące podstawę sformułowania propozycji układu grupowego mogą być oparte na dowolnym kryterium. Ustawa p.r. wskazuje jednak na przykładowe – posługując się katalogiem otwartym – możliwości podziału wierzycieli na grupy, obejmujące poszczególne kategorie interesów. Zgodnie z art. 161 ust. 1 p.r. Propozycje układowe mogą przewidywać podział wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów, w szczególności:
- wierzycieli, którym przysługują wierzytelności ze stosunku pracy i którzy wyrazili zgodę na objęcie ich układem;
- rolników, którym przysługują wierzytelności z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego;
- wierzycieli, których wierzytelności są zabezpieczone na składnikach majątku dłużnika hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską, a także przez przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa, i którzy wyrazili zgodę na objęcie ich układem;
- wierzycieli będących wspólnikami lub akcjonariuszami dłużnika będącego spółką kapitałową, posiadających udziały lub akcje spółki zapewniające co najmniej 5% głosów na zgromadzeniu wspólników albo walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, chociażby przysługiwały im wierzytelności wymienione w pkt 1-3.
Czwarta kategoria interesu obejmuje wierzycieli, których sytuacja jest odmienna z tego tytułu, że są właścicielami przedsiębiorstwa dłużnika. W wypadku spółki akcyjnej – akcjonariusze, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – udziałowcy, w wypadku spółki komandytowo-akcyjnej – akcjonariusze. Skierowane do nich propozycje układowe powinny uwzględniać fakt, iż dla nich korzyścią z przyjęcia układu jest nie tylko zaspokojenie wierzytelności, ale i zachowanie przedsiębiorstwa dłużnika i udziału w jego wartości. Zwykle propozycje te będą zatem mniej korzystne niż dla pozostałych wierzycieli. Inne, niż wskazane w przepisie art. 161 ust. 1 p.r., przykładowe kryterium podziału może odnosić się do: progów wysokości wierzytelności, terminów płatności, charakteru zobowiązań. Możliwe jest także wyróżnienie na przykład wierzytelności niepieniężnych. Propozycje układowe mogą przewidywać kategoryzacje podmiotową lub przedmiotową. W przypadku kategoryzacji podmiotowej wierzyciel ze wszystkimi swoimi wierzytelnościami może być zaklasyfikowany tylko do jednej grupy. Natomiast w przypadku klasyfikacji o przedmiotowym charakterze wierzyciel może być zaklasyfikowany do różnych grup jednocześnie z poszczególnymi wierzytelnościami. Przykładowo pracownik, któremu służą także wierzytelności o charakterze cywilnoprawnym, powinien być ujęty z wierzytelnością pracowniczą w kategorii pierwszej, a z wierzytelnością cywilnoprawną w kategorii piątej (lub dalszej – jeśli je utworzono).
Przy dużej różnorodności wierzycieli, grup wierzycieli może być kilka, a nawet kilkanaście. Można utworzyć również kategorię interesu tylko z jednym wierzycielem.