BEZSKUTECZNOŚĆ CZYNNOŚCI UPADŁEGO

Bezskuteczność czynności prawnych to instytucja, która ma na celu ochronę masy upadłości przed czynnościami dokonanymi przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, które mogły uszczuplić jej przyszłą substancję. W praktyce często się zdarza, że dłużnik przewidując grożącą mu upadłość dokonuje różnych niekorzystnych rozporządzeń składnikami swojego majątku, co w konsekwencji może udaremnić albo ograniczyć zaspokojenie jego wierzycieli. 

Bezskuteczność niektórych czynności upadłego jest jedną z wielu konsekwencji ogłoszenia upadłości dłużnika, bez względu na tryb wszczętego postępowania upadłościowego.
Od konstrukcji bezskuteczności czynności upadłego należy odróżnić konstrukcję nieważności czynności prawnej z uwagi na:
  1. sprzeczność czynności z prawem (ustawą),
  2. cel czynności jakim jest obejście prawa (ustawy),
  3. sprzeczność czynności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.).
Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2019 r. poz. 498, dalej: p.u.)  zawiera następujące rozróżnienie czynności bezskutecznych względem masy upadłości:
  1. czynności bezskuteczne z mocy samego prawa (ipso iure);
  2. czynności bezskuteczne z mocy uznania ich za takie przez sędziego komisarza działającego na wniosek, a w niektórych przypadkach także z urzędu;
  3. czynności bezskuteczne w wyniku ich zaskarżenia do sądu, z mocy – konstytutywnego – orzeczenia sądu w procesie.

Ad. 1 Czynności bezskuteczne z mocy samego prawa

Art. 127 p.u.
1. Bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do ugody sądowej, uznania powództwa i zrzeczenia się roszczenia.
3. Bezskuteczne są również zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego dokonane przez upadłego w ciągu sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jednak ten, kto otrzymał zapłatę lub zabezpieczenie, może w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania tych czynności za skuteczne, jeżeli w czasie ich dokonania nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.
4. Przepisów ust. 1-3 nie stosuje się do zabezpieczeń ustanowionych przed dniem ogłoszenia upadłości w związku z terminowymi operacjami finansowymi, pożyczkami instrumentów finansowych lub sprzedażą instrumentów finansowych ze zobowiązaniem do ich odkupu, o których mowa w art. 85 ust. 1.

Bezskuteczność czynności prawnych może mieć miejsce z mocy samego prawa. W takim wypadku nie jest potrzebne wydanie konstytutywnego orzeczenia sądu o bezskuteczności czynności upadłego. Fakt bezskuteczności czynności prawnej mający miejsce ex lege może być natomiast przesłanką orzekania w sprawie o zasądzenie świadczenia czy w sprawie o wydanie.do czasu ogłoszenia upadłości dłużnika czynność prawna jest ważna i skuteczna. Z chwilą ogłoszenia upadłości, o ile przysporzenie w oparciu o tę czynność prawną już nastąpiło, to na podstawie art. 134 p.u. następuje niejako „odwrócenie” skutków bezskutecznej czynności.

Bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego, o ile spełniają łącznie trzy  przesłanki.

Pierwszą przesłanką bezskuteczności czynności upadłego jest dokonanie jej w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Drugą przesłanką jest rozporządzenie przez upadłego jego “majątkiem”. Jednakże przedmiotem czynności upadłego będzie zazwyczaj nie tyle jego majątek, co poszczególny składnik majątkowy.

Trzecią przesłanką jest dokonanie czynności nieodpłatnie albo odpłatnie, ale w taki sposób, iż wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej. Czynnością prawną nieodpłatną jest taka czynność, na skutek której upadły dokonał na rzecz drugiej strony przysporzenia, nie otrzymując w zamian korzyści majątkowej stanowiącej ekwiwalent tego przysporzenia.  Czynnością o charakterze nieodpłatnym jest np. darowizna. Bezskuteczne są również czynności częściowo odpłatne, ale w wyniku których istnieje znaczna dysproporcja pomiędzy wzajemnymi świadczeniami.

Ad. 2 Czynności bezskuteczne z mocy uznania ich za takie przez sędziego komisarza

Art. 128 p.u.
1. Sędzia-komisarz z urzędu albo na wniosek syndyka uzna za bezskuteczną w stosunku do masy upadłości odpłatną czynność prawną dokonaną przez upadłego w terminie sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z małżonkiem, krewnym lub powinowatym w linii prostej, krewnym lub powinowatym w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie, z osobą pozostającą z upadłym w faktycznym związku, prowadzącą z nim wspólnie gospodarstwo domowe albo z przysposobionym lub przysposabiającym, chyba że druga strona czynności wykaże, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli. Na postanowienie sędziego-komisarza przysługuje zażalenie.
1a. Do czynności upadłego, dokonanych ze spółką, w której upadły jest członkiem zarządu, jedynym wspólnikiem lub akcjonariuszem, oraz ze spółkami, w których osoby wymienione w ust. 1 są członkami zarządu lub jedynymi wspólnikami lub akcjonariuszami, przepis ust. 1 stosuje się.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do czynności upadłego, będącego spółką lub osobą prawną, dokonanej z jej wspólnikami, ich reprezentantami lub ich małżonkami, jak również ze spółkami powiązanymi, ich wspólnikami, reprezentantami lub małżonkami tych osób.
3. Do czynności upadłego będącego spółką, których dokonał z inną spółką, jeżeli jedna z nich była spółką dominującą, a także jeżeli ta sama spółka jest spółką dominującą w stosunku do upadłego i drugiej strony czynności, przepis ust. 1 stosuje się.
Niektóre czynności upadłego mogą zostać uznane za bezskuteczne na mocy orzeczenia (postanowienia) sędziego-komisarza. Czynności prawne odpłatne dokonane przez upadłego z osobami, z którymi łączy go stosunek szczególnego rodzaju, powinny zostać uznane przez sędziego-komisarza za bezskuteczne względem masy upadłości, jeżeli dokonano je w terminie 6 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Ma tu znaczenie treść czynności, tj. jeśli nie prowadzi ona do pokrzywdzenia upadłego, czyli jest ekwiwalentna albo bardziej korzystna dla upadłego, druga strona czynności może wykazać, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli i w takim wypadku sędzia-komisarz nie stwierdzi jej bezskuteczności.
W stosunku do upadłego będącego osobą fizyczną za osoby mu bliskie ustawa uważa: małżonka, krewnych w linii prostej (dziecko, wnuk, prawnuk oraz rodzice, dziadkowie itd.), powinowatych w linii prostej (dziecko, wnuk, prawnuk małżonka oraz rodzice, dziadkowie małżonka), krewni w linii bocznej do drugiego stopnia włącznie (brat, siostra, także przyrodni, dzieci rodzeństwa, rodzeństwo rodziców) powinowaci do drugiego stopnia linii bocznej (brat i siostra małżonka, rodzeństwo rodziców małżonka, małżonkowie rodzeństwa), a także przysposobionego i przysposabiającego jak również osobę pozostającą z upadłym w faktycznym związku oraz o osobę wspólnie z nim prowadzącą gospodarstwo domowe (wobec braku odmiennego zastrzeżenia – niezależnie od płci tej osoby).
Do czynności upadłego, dokonanych ze spółką, w której upadły jest członkiem zarządu, jedynym wspólnikiem lub akcjonariuszem, oraz ze spółkami, w których osoby wymienione w art. 128 ust. 1 p.u. są członkami zarządu lub jedynymi wspólnikami lub akcjonariuszami, przepis art. 128 ust. 1 stosuje się.
W stosunku do upadłego będącego osobą prawną lub spółką za osoby bliskie uważa się:
1) wspólników spółki (jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością), ale już nie akcjonariuszy;
2) reprezentantów spółki lub osoby prawnej (osoby uprawnione do reprezentacji na zewnątrz, czyli członkowie zarządu, ale już nie rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej);
3) małżonków wspólników i reprezentantów;
4) spółki powiązane (związane stosunkiem dominacji);
5) wspólników spółek powiązanych (związanych stosunkiem dominacji);
6) reprezentantów spółek powiązanych (związanych stosunkiem dominacji);
7) małżonków wspólników i reprezentantów spółek powiązanych (związanych stosunkiem dominacji).

Ad. 3 Czynności bezskuteczne z mocy z mocy konstytutywnego wyroku sądu

Bezskuteczność czynności upadłego może mieć miejsce z mocy konstytutywnego orzeczenia (wyroku) sądu zapadłego po przeprowadzeniu procesu cywilnego.

Art. 131 p.u.

W sprawach nieuregulowanych przepisami art. 127-130a do zaskarżenia czynności prawnych upadłego, dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli, przepisy art. 132-134 oraz przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika stosuje się odpowiednio.

Czynność prawna upadłego, o ile nie jest bezskuteczna na podstawie przepisów prawa upadłościowego może zostać uznana za bezskuteczną wobec masy w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego.