Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 20 października 2022 r.

III CZP 104/22

​Jeżeli bezskuteczność czynności prawnej dokonanej przez dłużnika powstała z mocy prawa (art. 128 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2016 r.) i wywiera skutek przed ogłoszeniem jego upadłości, to żądanie syndyka masy upadłości dłużnika zwrotu świadczenia wydanego drugiej stronie w wykonaniu umowy bezskutecznej względem masy upadłości, jeżeli ogłoszono upadłość obu kontrahentów, powinno nastąpić w trybie wyłączenia z masy upadłości, o ile przedmiot świadczenia jest wyodrębniony w masie upadłości, co w przypadku środków pieniężnych oznacza wymaganie wyodrębnienia w masie upadłości na osobnym rachunku bankowym.

W przeciwnym razie właściwą drogą dochodzenia tej wierzytelności jest tryb zgłoszenia wierzytelności.

Ustalenia składu masy upadłości dokonuje się przez sporządzenie spisu inwentarza (od 1 grudnia 2021 r. będące podstawą spisu inwentarza spis objętych przez syndyka ruchomości, nieruchomości, środków pieniężnych oraz przysługujących upadłemu praw majątkowych, spis ruchomości, nieruchomości oraz środków pieniężnych, których syndyk nie objął oraz należności – są sporządzane w systemie teleinformatycznym). Spisy sporządza syndyk. Jeżeli na podstawie ksiąg upadłego oraz dokumentów bezspornych syndyk ustali, że w skład masy upadłości wchodzą ruchomości, nieruchomości oraz środki pieniężne, których syndyk nie objął, sporządza ich spis. Analogicznie syndyk postępuje wobec składników nieobjętych wskutek czynności bezskutecznych. Co ważne, w toku ustalania składu masy upadłości obowiązuje domniemanie, w świetle którego przyjmuje się, że rzeczy znajdujące się w posiadaniu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości należą do majątku upadłego (art. 69 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe, tekst jednolity :Dz.U. z 2022 r. poz. 1520, dalej: p.u.) Ustawa przewiduje jednak instrumenty ochrony osób, którym przysługują prawa do przedmiotów znajdujących się w dniu ogłoszenia upadłości w posiadaniu upadłego. Prawo upadłościowe przewiduje, że składniki mienia nienależące do majątku upadłego podlegają wyłączeniu z masy upadłości (art. 70 p.u.). Pojęcie „nienależące” jest szersze niż wyrażenie „będące własnością”, a zatem wyłączeniu podlegają nie tylko rzeczy w rozumieniu art. 45 Kodeksu cywilnego, lecz również inne prawa majątkowe, w tym składniki niematerialne,do których tytuł posiada osoba trzecia. Nie podlegają jednak wyłączeniu z masy upadłości te składniki mienia, które wprawdzie należą do osób trzecich, ale uprzednio wchodziły w skład majątku upadłego, lecz z niego wyszły wskutek dokonania czynności prawnej z mocy prawa bezskutecznej wobec masy upadłości15 albo która została uznana16 za bezskuteczną w wyniku jej zaskarżenia. Ponadto, gdyby doszło do zbycia przez dłużnika takiego mienia, świadczenie otrzymane za zbyte mienie wydaje się osobie, do której mienie to należało, jeżeli świadczenie jest wyodrębnione w masie upadłości (art. 71 ust. 1 p.u.). Analogicznie sytuacja kształtuje się, kiedy mienie podlegające wyłączeniu zbył syndyk – uprawniony może żądać wydania świadczenia wzajemnego uzyskanego w zamian za to mienie (art. 71 ust. 2 p.u.). W tym drugim przypadku (zbycie przez syndyka) skuteczność żądania uprawnionego nie została uzależniona od wyodrębnienia świadczenia uzyskanego w zamian za zbyte mienie (osoba trzecia może żądać wydania świadczenia wzajemnego uzyskanego w zamian za mienie zbyte przez syndyka, nawet gdyby nie było wyodrębnione w masie upadłości). Uzupełnieniem powyższych zasad jest regulacja, zgodnie z którą w sytuacji, gdy druga strona (ta, która nabyła od syndyka albo upadłego mienie nienależące do majątku upadłego) nie spełniła swojego świadczenia przed zgłoszeniem żądania przez osobę trzecią, której przysługiwało prawo do zbytego mienia, na tę osobę trzecią przechodzi prawo świadczenia, do którego zobowiązał się nabywca mienia (art. 71 ust. 3 p.u.).

Zarówno w przypadku, gdy mienie osoby trzeciej nie zostało zbyte i osoba ta żąda jego wydania, jak i w sytuacji, gdy zostało zbyte, a osoba trzecia żąda świadczenia wzajemnego otrzymanego za to zbyte mienie, ustawa nakazuje uprawnionemu jednocześnie zwrócić wydatki na utrzymanie tego mienia lub na uzyskanie świadczenia wzajemnego (art. 72 p.u.).

Wszystko co należało do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości, licząc od początku tego dnia, staje się zatem masą upadłości, przy czym masę upadłości stanowi także majątek znajdujący się w posiadaniu osób trzecich a będący własnością upadłego; analogicznie – środki pieniężne na rachunkach bankowych.

Wyłączenie środków pieniężnych z masy upadłości jest możliwe, jeżeli środki te pozostają w masie upadłości i możliwe jest ich wydzielenie z tej masy. Dochodzący wyłączenia rzeczy powinien wykazać, iż przedmiot wyłączenia jest indywidualnie oznaczony i nadaje się do wydzielenia z masy.