Wygaśnięcie hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej na skutek umorzenia wierzytelności

Uchwała
Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 4 kwietnia 2023 r.
III CZP 11/22

Strona powodowa w pozwie skierowanym przeciwko bankowi domagała się domagała się usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej urządzonej dla stanowiącego jej własność lokalu mieszkalnego, z rzeczywistym stanem prawnym, przez wykreślenie z działu czwartego księgi wpisów hipoteki umownej kaucyjnej w kwocie 462.890,27 zł i hipoteki umownej zwykłej w kwocie 661.271,82 zł, ustanowionych na tej nieruchomości dla zabezpieczenia wierzytelności przysługujących pozwanemu bankowi przeciwko jego dłużnikowi osobistemu. Sąd Rejonowy oddalił powództwo powołał się na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 10 września 2015 r., II CSK 745/14, podkreślił funkcję hipoteki jako gwarancji uzyskania zaspokojenia przez wierzyciela w sytuacji gdy nadal istnieje mienie mogące do tego doprowadzić. Powołał również, i zaakceptował, pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 lutego 2016 r., IV CSK 346/15, o braku wpływu wygaśnięcia zobowiązań upadłego na byt prawny hipoteki, w kontekście regulacji wynikającej z art. 369 w związku z art. 291 prawa upadłościowego i naprawczego, w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2016 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 233; dalej jako p.u.n.).

Sąd Okręgowy, rozpoznając sprawę na skutek apelacji powódki powziął wątpliwość sformułowaną w przedstawionym Sądowi Najwyższemu zagadnieniu prawnym o treści jak poniżej:

“Czy umorzenie na podstawie przepisu art. 369 § 2 Ustawy z dnia 23 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe w brzmieniu sprzed dnia 1
stycznia 2016 roku, wierzytelności przysługującej kredytodawcy względem kredytobiorcy, zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, skutkuje względem dłużnika hipotecznego będącego jednocześnie stroną czynności bankowej ustanowienia hipoteki, wygaśnięciem zabezpieczonej tą hipoteką wierzytelności, pociągającym za sobą wygaśnięciem hipoteki w rozumieniu przepisu art. 94 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece?”

Z art. 369 p.u.n., w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2016 r. wynikało, że w postanowieniu o zakończeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd, na wniosek upadłego, może orzec o umorzeniu w całości lub części zobowiązań upadłego, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli kumulatywnie zostały spełnione szczególne warunki wymienione w pkt 1-3 tego przepisu.

Zarówno obecnie tak jak i na gruncie dawnego stanu prawnego (przed 1 stycznia 2016 r.) należy uznać, że orzeczenie sądu o umorzeniu powoduje wygaśnięcie zobowiązania.

Zgodnie zaś z przepisem art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz.U. z 2023 r. poz. 146, dalej jako u.k.w.h.)Wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu. Przepis art. 991 ust. 1 stosuje się odpowiednio. Artykuł 94 u.k.w.h. odnosi się do wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności hipotecznej niezależnie od jego przyczyny.

Jak zaznaczył Sąd Najwyższy w wyroku z 10 lutego 2012 r., wygaśnięcie hipoteki na podstawie art. 94 u.k.w.h. dotyczy wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności niezależnie od przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu wierzyciela, czy wygaśnięcia mimo niezaspokojenia (por. wyr. SN z 10.2.2012, II CSK 325/11, Legalis). Wygaśnięcie wierzytelności hipotecznej powodują zatem, w szczególności:
1)zapłata wierzytelności hipotecznej (art. 354 § 1 k.c.);
2)potrącenie (art. 498 k.c.);
3)zwolnienie z długu (art. 508 k.c.);
4)świadczenie w miejsce wykonania (datio in solutum) dokonane za zgodą wierzyciela hipotecznego (art. 453 k.c.);
5)złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 470 k.c.);
6)ziszczenie się warunku rozwiązującego lub nadejście terminu końcowego przewidzianego w treści czynności prawnej stanowiącej źródło zabezpieczonej wierzytelności (art. 89 u.k.w.h.);
7)umowne zwolnienie z długu (art. 508 k.c.);
8)rozwiązanie umowy, z której wynika zabezpieczona wierzytelność lub jej unieważnienie przez sąd (art. 3571 i 388 k.c.).