Od lat pojawiają się wątpliwości, czy do grona świadczeń związanych ze stosunkiem pracy, z których można dokonywać potrąceń, można zaliczyć świadczenia socjalne przyznawane i wypłacane pracownikowi ze środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Zgodnie z przepisem art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2021 r. poz. 746, dalej: u.z.f.ś.s) środki Funduszu nie podlegają egzekucji, z wyjątkiem przypadków, gdy egzekucja jest prowadzona w związku z zobowiązaniami Funduszu. Prowadzenie egzekucji ze środków zakładowego funduszu socjalnego ograniczone jest do zobowiązań pracodawcy zaciąganych w związku z prowadzeniem działalności socjalnej finansowanej z funduszu. Chodzi tu o zobowiązania zaciągnięte wobec osób uprawnionych do korzystania z funduszu (przyznane świadczenia), a także zobowiązania wobec osób trzecich (umowy o świadczenie usług socjalnych na rzecz osób uprawnionych). Poza tymi przypadkami egzekucja innych (pozasocjalnych) zobowiązań pracodawcy ze środków funduszu socjalnego jest wyłączona. Oznacza to, że bank prowadzący rachunek danego pracodawcy nie może zablokować środków funduszu socjalnego na pokrycie innych długów pracodawcy (np. niespłaconego kredytu).
Artykuł 12 ust. 2 u.z.f.ś.s nie reguluje jednak kwestii egzekucji wszczętej w związku z długami pracownika, w szczególności nie mówi o tym, czy komornik względnie syndyk może zająć wierzytelności pracownika wobec pracodawcy z tytułu przyznanych, a niewypłaconych świadczeń z funduszu. Tę materię należy rozstrzygać na podstawie przepisów Kodeksu pracy, ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2020 r. poz. 1228, dalej: p.u.) i odpowiednio procedury cywilnej lub administracyjnej.
Stanowiska w powyższym przedmiocie są rozbieżne. Według Departamentu Prawa Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: “Egzekucja z wynagrodzenia za pracę prowadzona na podstawie art. 880–888 KPC nie obejmuje świadczeń przyznawanych pracownikom z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych” (pismo z 21.6.2011 r.). Według Krajowej Rady Komorniczej – pismo z 12.9.2011 r., KRK/IV/2439/11 – świadczenia z funduszu nie podlegają żadnej ochronie. Ostatnio Ministerstwo Sprawiedliwości w odpowiedzi na interpelacje poselską odpowiedziało, że:
Zgodnie z art. 4912 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz. U. z 2020 r. poz. 1228, z późn. zm.), dalej zwanej „p.u.”, w zakresie nieuregulowanym w przepisach o postępowaniu odrębnym do upadłości konsumenckiej mają zastosowanie odpowiednio przepisy o postępowaniu upadłościowym, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie.
Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego (art. 61 p.u.). Dodatkowo, masę upadłości powiększa majątek nabyty w toku prowadzonego postępowania – także na skutek realizowania przez syndyka uprawnień, takich jak uznawanie za bezskuteczne wobec masy upadłości czynności prawnych dokonywanych przed ogłoszeniem upadłości (np. darowizn lub sprzedaży za zaniżoną cenę). Masa upadłości służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. Zgodnie z art. 69 ust. 1 p.u. ustalenie składu masy upadłości następuje przez sporządzenie spisu inwentarza i spisu należności.
Przepisy przewidują wyłączenia niektórych grup aktywów z masy upadłości. Od reguły o tworzeniu masy przez cały majątek upadłego ustawodawca wprowadził wiele wyjątków, spośród których najistotniejsze znaczenie dla dłużników rozważających ogłoszenie upadłości konsumenckiej mają przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r., poz. 1575 z późn. zm.), dalej zwanej „k.p.c.”, dotyczące wyłączeń spod egzekucji.
Przepisy art. 63-67a p.u. określają składniki mienia upadłego, które nie wchodzą do masy upadłości. Art. 63 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u. wskazuje wprost, że nie wchodzi do masy upadłości mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów k.p.c., oraz wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu.
Katalog składników majątkowych dłużnika niepodlegających egzekucji zawierają przepisy art. 829-833 k.p.c. Ustawodawca w przepisach p.u. i k.p.c. nie wskazał, że środki przysługujące upadłemu z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (np. „wczasy pod gruszą”, zapomogi, refundacja wydatków na wydarzenia kulturalno-sportowe), dalej „Fundusz”, są wyłączone z masy upadłości.
Zauważyć należy, że przepisy dotyczące ograniczenia egzekucji czy wyłączenia z masy upadłości – jako stanowiące wyjątek od zasady – powinny być interpretowane ściśle. Oznacza to, że w razie wątpliwości, co do podlegania egzekucji/wejścia w skład masy upadłości, wątpliwości powinny być rozstrzygane na rzecz podlegania egzekucji/wejścia do masy. Wykładnia zwężająca nie może jednak naruszać istoty ustanowionych wyjątków – tam gdzie ich brzmienie może być wyjaśnione w drodze wykładni, szczególnie biorąc pod uwagę ich humanitarny i społeczny charakter.
Zasady tworzenia przez pracodawców Funduszu i gospodarowania środkami tego Funduszu reguluje ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (Dz. U. z 2021 r., poz. 746), dalej zwana „zfśs”. W art. 1 ust. 1 zfśs wskazano, że środki Funduszu przeznaczone są na finansowanie działalności socjalnej organizowanej na rzecz osób uprawnionych do korzystania z Funduszu, na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych oraz na tworzenie zakładowych żłobków, klubów dziecięcych, przedszkoli oraz innych form wychowania przedszkolnego.
Zgodnie z art. 12 ust. 2 zfśs środki funduszu nie podlegają egzekucji, z wyjątkiem przypadków, gdy egzekucja jest prowadzona w związku z zobowiązaniami Funduszu. W przepisie nie posłużono się sformułowaniem: „środki wypłacone z Funduszu”, czy też „przyznane z Funduszu”, co prowadzi do wniosku, że środki te nie podlegają egzekucji w żadnej postaci, o ile znajdują się w dyspozycji Funduszu.
Nie budzi zarazem wątpliwości, że egzekucja z wynagrodzenia za pracę, prowadzona na podstawie przepisów art. 880-888 k.p.c., nie obejmuje świadczeń przyznanych pracownikom z Funduszu. Nie stanową one składników wynagrodzenia w rozumieniu art. 881 § 2 k.p.c., bowiem ich przyznawanie i wysokość uzależniona jest od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej, czyli kryteriów o wyłącznie socjalnym, pozapłacowym charakterze. Do egzekucji tych wierzytelności konieczne jest zajęcie przez komornika wierzytelności przysługującej pracownikowi wobec pracodawcy w trybie art. 895 i nast. k.p.c. Co za tym idzie, środki wypłacone pracownikowi z Funduszu będą podlegały egzekucji właśnie na zasadach określonych dla egzekucji z innych wierzytelności.
Należy mieć przy tym na uwadze, że co do zasady przyjmuje się, iż świadczenia finansowane ze środków Funduszu nie mają postaci roszczenia, a więc pracownik nie może dochodzić ich zapłaty bądź wydania na drodze sądowej. Z drugiej strony, charakter roszczeniowy może nadawać niektórym świadczeniom z Funduszu tzw. prawo wewnątrzzakładowe (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1987 r. I PRN 25/87 OSNC 1988/12 poz. 180). Tym samym, dopuszczalność zajęcia przysługujących pracownikowi świadczeń z Funduszu uzależniona jest w dużej mierze od tego, czy uprawnienie to się skonkretyzowało i czy decyzją uprawnionego podmiotu prawo do świadczenia zostało ustalone. Jeżeli zaś przyjąć, że pracownik nie może w sposób przymusowy realizować swoich uprawnień co do danego świadczenia względem Funduszu, to tym samym nie można też uznać, że taka „wierzytelność” może być przedmiotem skutecznego zajęcia.
Przepisy Prawa upadłościowego zawierają regulacje pozwalające na rozstrzygnięcie zasadności objęcia przez syndyka masą upadłości danego składnika majątkowego. Zgodnie z art. 63a p.u., wprowadzonym ustawą z dnia 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1802), ewentualne wątpliwości co do tego, które z przedmiotów należących do upadłego wchodzą w skład masy upadłości, rozstrzyga sędzia-komisarz na wniosek syndyka, upadłego lub wierzyciela. Przepis ten ma zastosowanie do wszystkich postępowań upadłościowych – zarówno w postępowaniach dotyczących przedsiębiorców, jak i w postępowaniach dotyczących osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami istnieje możliwość złożenia wniosku o wydanie przez sędziego–komisarza postanowienia w przedmiocie tego, które przedmioty należące do upadłego wchodzą w skład masy upadłości.
Podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości
Katarzyna Frydrych
Warszawa, 19 lipca 2021 r.