Czy wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką zawsze pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki?

Postanowieniem z 8 maja 2019 r. wydanym w sprawie o sygn. akt II Ca 173/19 Sąd Okręgowy w Krakowie przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:

“Czy umorzenie na podstawie przepisu art. 369 § 2 Ustawy z dnia 23 lutego 2003 roku Prawo upadłościowe w brzmieniu sprzed dnia 1 stycznia 2016 roku, wierzytelności przysługującej kredytodawcy względem kredytobiorcy, zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, skutkuje względem dłużnika hipotecznego będącego jednocześnie stroną czynności bankowej ustanowienia hipoteki, wygaśnięciem zabezpieczonej tą hipoteką wierzytelności, pociągającym za sobą wygaśnięciem hipoteki w rozumieniu przepisu art. 94 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece?”

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego będzie miało o wiele większe znaczenie niż to, które możemy domniemywać z treści zagadnienia prawnego. Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2019 r. poz. 498, dalej: p.u.). Artykuł 2 ust. 2 został wprowadzony ustawą z 29.8.2014 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1306), która gruntownie zmieniła model dotychczasowej upadłości konsumenckiej. Reguła zawarta w art. 2 ust. 2 p.u. stanowi wskazanie dla prawidłowej wykładni przepisów zawartych w art. 491¹ i n. p.u. w razie kolizji interesów niewypłacalnego dłużnika niebędącego przedsiębiorcą i jego wierzycieli. W każdym wypadku takiego konfliktu pierwszeństwo powinna uzyskiwać funkcja oddłużeniowa.

Art. 369 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2016 r., tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r. poz. 233, dalej: p.u.n.).

1. W postanowieniu o zakończeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd, na wniosek upadłego, może orzec o umorzeniu w całości lub części zobowiązań upadłego, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli:

1) niewypłacalność była następstwem wyjątkowych i niezależnych od upadłego okoliczności;

2) materiał zebrany w sprawie daje podstawę do stwierdzenia, że nie zachodzą okoliczności stanowiące podstawę do pozbawienia upadłego prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu;

3) upadły rzetelnie wykonywał obowiązki nałożone na niego w postępowaniu upadłościowym.

2. Umorzeniem objęte są wierzytelności umieszczone na liście wierzytelności oraz wierzytelności, które mogły zostać zgłoszone, jeżeli ich istnienie stwierdzone było dokumentami upadłego.

3. Nie podlegają umorzeniu należności alimentacyjne, renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, wierzytelności ze stosunku pracy oraz składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników.

Art. 370f p.u.

1. Po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niezaspokojonych w wyniku wykonania planu spłaty wierzycieli.

2. Nie podlegają umorzeniu zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, zobowiązania do zapłaty kar grzywny orzeczonych przez sąd, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie, jak również zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem oraz zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

3. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

4. Po wydaniu postanowienia, o którym mowa w ust. 1, niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego dotyczącego wierzytelności powstałej przed ogłoszeniem upadłości, z wyjątkiem wierzytelności, wynikających z zobowiązań, o których mowa w ust. 2.

Zasadniczym sposobem wygaśnięcia zobowiązania jest jego wykonanie przez dłużnika. Prawo upadłościowe wprowadza jednak istotną zmianę względem zasad ogólnych zarówno w stosunku do zobowiązań prywatnoprawnych, jak i publicznoprawnych. Na mocy postanowienia sądu upadłościowego dochodzi bowiem do umorzenia zobowiązań bez względu na źródło ich powstania, które nie zostały wykonane przez dłużnika w sposób zgodny z ich treścią.

Zobowiązania powstałe po ogłoszeniu upadłości i niezaspokojone w toku postępowania upadłościowego uwzględnia się w planie spłaty wierzycieli w pełnej wysokości, przy czym ich spłata może być rozłożona na raty na czas nie dłuższy niż przewidziany dla wykonania planu spłaty wierzycieli. Zatem zobowiązania powstałe po ogłoszeniu upadłości nie podlegają umorzeniu. Dotyczy to zarówno zobowiązań zaciągniętych przez syndyka, jak i zobowiązań zaciągniętych przez samego upadłego.

Ponadto nie podlegają umorzeniu:

należności alimentacyjne;
renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci;
wierzytelności z tytułu orzeczonych przez sąd kar grzywny;
należności z tytułu obowiązku naprawienia szkody;
wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
nawiązki;
należności z tytułu świadczenia pieniężnego orzeczone przez sąd jako środek karny;
należności z tytułu świadczenia pieniężnego orzeczone przez sąd, jako środek związany z poddaniem sprawcy próbie;
roszczenia o naprawienie szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem sądu;
wierzytelności, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

Skutkiem prawomocnego orzeczenia sądu o umorzeniu zobowiązania jest jego wygaśnięcie – R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. 2, 2019, kom. do art. 370f PrUp, Nb 8, Legalis.

Art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz.U. z 2019 r. poz. 2204, u.k.w.h.)

Wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu. Przepis art. 991 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

Art. 94¹u.k.w.h. Hipoteka zabezpieczająca kilka wierzytelności wygasa z chwilą wygaśnięcia ostatniej wierzytelności, jeżeli nie może już powstać żadna wierzytelność ze stosunków prawnych stanowiących źródło pierwotnie zabezpieczonych wierzytelności.

Główną przyczyną prowadzącą do wygaśnięcia hipoteki jest wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Artykuł 94 u.k.w.h. nie znajdzie zastosowania, jeżeli hipoteka zabezpiecza dwie lub więcej wierzytelności wynikające z dwóch lub więcej stosunków prawnych. Taką konstrukcję normuje bowiem art. 94¹ u.k.w.h. Dyspozycja przepisu art. 94 u.k.w.h. obejmuje natomiast sytuacje, gdy wierzytelność lub wierzytelności wynikają z pojedynczego stosunku prawnego.

Wyrok
Sądu Najwyższego – Izba Cywilna
z dnia 10 lutego 2012 r.
II CSK 325/11

W art. 94 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. – o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.) zostały wyrażone zasady akcesoryjności hipoteki w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza, w takim zakresie, w jakim hipoteka jest uzależniona od zabezpieczonej wierzytelności.

[z uzasadnienia:] “wygaśnięcie hipoteki na podstawie tego przepisu dotyczy wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności niezależnie od przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu wierzyciela, czy wygaśnięcia mimo niezaspokojenia. Do wygaśnięcia hipoteki nie jest potrzebny wpis jej wykreślenia w księdze wieczystej, nie ma on bowiem, w przeciwieństwie do ustanowienia hipoteki, charakteru konstytutywnego. W interesie właściciela nieruchomości obciążonej leży jednak to, aby wyłączyć działanie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Do czasu wykreślenia działa zgodnie z art. 3 ust. 1 KWU domniemanie prawne istnienia hipoteki.”

W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że wygaśnięcie hipoteki powodują określone zdarzenia prawne, w tym spłacenie wierzytelności, zrzeczenie się hipoteki (art. 96 u.k.w.h.), zwolnienie z długu (art. 508 k.c.), potrącenie (art. 498 k.c.), spełnienie za zgodą wierzyciela innego świadczenia – datio in solutum (art. 453 k.c.), złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 470 k.c.), niektóre przypadki odnowienia (art. 507 k.c.), konfuzja (art. 241 k.c.) wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej bez ważnej podstawy prawnej (art. 95 u.k.w.h.), nabycie nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego (art. 1000 k.p.c.), nabycie nieruchomości w toku postępowania upadłościowego (art. 313 ust. 2 p.u.), wygaśnięcie użytkowania wieczystego obciążonego hipoteką (art. 101 u.k.w.h.), nadejście terminu końcowego – w przypadku, gdy hipoteka była ustanowiona z zastrzeżeniem terminu (art. 89 u.k.w.h., ziszczenie się warunku rozwiązującego, gdy hipoteka była ustanowiona pod warunkiem (art. 89 u.k.w.h.), ustanie bytu przedmiotu hipoteki, wywłaszczenie nieruchomości np. w trybie regulowanym przez przepisy ustawy z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych (Dz. U. z 2017 r. poz. 1496 ze zm.),

Strony: 12