Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 września 2016 r. III CZP 48/16
Wierzyciel jest legitymowany do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej przez członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z powodu niezgłoszenia przez niego w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości tej spółki także wtedy, gdy wierzytelność wnioskodawcy powstała po zaprzestaniu pełnienia przez uczestnika funkcji członka zarządu.
Upadłość jest zazwyczaj postrzegana jako coś stygmatyzującego – potwierdzenie tego, że komuś nie powiodło się w biznesie. Zdarza się, że niektórzy menadżerowie zamiast złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości lub o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego zarządzanej przez siebie spółki, wolą z niej odejść, by swoimi nazwiskami nie firmować porażki czy też by uniknąć odpowiedzialności za jej długi. W świetle przedstawionej uchwały SN takie zachowania niekoniecznie muszą prowadzić do uniknięcia konsekwencji związanych z niewypłacalnością zarządzanej spółki.
Wspomniana uchwała SN została wydana na skutek pytania prawnego sądu II instancji, orzekającego w postępowaniu w przedmiocie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wobec byłego członka zarządu spółki z o.o., wszczętego na wniosek złożony przez wierzyciela tej spółki. Co ważne (i co wzbudziło wątpliwości prawne sądu II instancji), wnioskodawca nie był jeszcze wierzycielem spółki w momencie składania rezygnacji przez tegoż członka zarządu, a stał się nim dopiero w późniejszym czasie. Spółka była jednak niewypłacalna już w dacie rezygnacji menedżera z piastowania funkcji członka zarządu. Oto treść pytania prawnego:
“Czy wierzycielem w rozumieniu przepisu art. 376 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze uprawnionym do złożenia wniosku o orzeczenie pozbawienia określonej osoby prawa prowadzenia działalności gospodarczej i pełnienia funkcji jest każdy wierzyciel dłużnika, czy tylko wierzyciel, którego wierzytelność już istniała w okresie zajmowania funkcji przez tę osobę, tj. który w czasie właściwym do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości byłby na liście wierzycieli pokrzywdzonych?”
Postępowanie w sprawach orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej jest regulowane przez przepisy art. 373-377 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe ( (Dz.U. z 2015 r. poz. 233, dalej: p.u.). Zgodnie z przepisem art. 373 ust. 1 pkt. 1 p.u. sąd może orzec pozbawienie na okres od jednego do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w ramach spółki cywilnej oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, członka komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia osoby, która ze swojej winy będąc do tego zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła w ustawowym terminie wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z art. 21 ust. 1 oraz ust. 2 p.u.obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spoczywa na dłużniku (ust. 1), a jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami (ust. 2). Wobec tego w przypadku niewypłacalnych przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą lub będących wspólnikami w spółkach cywilnych określony wyżej obowiązek spoczywa na nich wprost, zatem w razie jego naruszenia osoby te narażają się na sankcję z art. 373 i n. p.u. Natomiast w przypadku przypadku przedsiębiorców będących osobami prawnymi albo innymi jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika spoczywa na osobach wchodzących w skład organu uprawnionego do dokonywania czynności z osobami trzecimi czynności prawnych, traktowanych jako czynności samej osoby prawnej, tj. na członkach zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjnej, czy spółdzielni, a także na likwidatorach, jeśli ich ustanowiono. W przypadku istnienia organu kolegialnego obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy ciąży na każdym z członków tego organu. Obowiązek ten nie dotyczy co do zasady prokurenta. Jako pełnomocnik, a nie reprezentant przedsiębiorcy w ścisłym tego słowa znaczeniu nie ma on obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Prokurent może jednak ponosić odpowiedzialność, o której mowa, jeżeli spełnione są przesłanki określone w przepisie art. 373 ust. 1 pkt 1a, który stanowi, że sąd może orzec pozbawienie na okres od jednego do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek lub w ramach spółki cywilnej oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, członka komisji rewizyjnej, reprezentanta lub pełnomocnika osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą w zakresie tej działalności, spółki handlowej, przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszenia osoby, która ze swojej winy faktycznie zarządzając przedsiębiorstwem dłużnika, istotnie przyczyniła się do niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie. Przepis ten pozwala na objęcie postępowaniem zakazowym osób, które nie mają prawnego obowiązku złożenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego (tzw. shadow directors). Pozycja faktyczna tych osób w danym podmiocie jest na tyle istotna, że mogą one wpływać niekorzystnie na postępowanie prawnych piastunów podmiotu (najczęściej po prostu wypełniający ich polecenia). Ustalenie odpowiedzialności osób faktycznie zarządzających nie wpływa na zmniejszenie lub ograniczenie odpowiedzialności osób formalnie te funkcje pełniących. W spółkach osobowych obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spoczywa na wspólnikach reprezentujących te spółki. Co do zasady zatem obowiązek ten dotyczy, w przypadku spółki jawnej każdego wspólnika, w spółkach komandytowej oraz komandytowo – akcyjnej komplementariuszy, zaś w spółce partnerskiej partnerów, a w przypadku powołania w niej zarządu – jego członków. Jeżeli natomiast wspólnikiem reprezentującym spółkę osobową jest osoba prawna, wówczas w razie jej niewypłacalności wniosek o ogłoszenie upadłości musi złożyć ta osoba prawna, tyle że za nią czynności wykonuje właściwy organ. Jeżeli członkowie zarządu spółki – wspólnika z naruszeniem art. 21 ust. 2 p.u. nie złożą wniosku o ogłoszenie upadłości spółki osobowej, to będą oni osobiście biernie legitymowani w sprawie o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z powodu naruszenia tego obowiązku.
Sąd może także orzec zakaz prowadzenia działalności gospodarczej wobec osób osób uprawnionych do reprezentowania przedsiębiorcy będącego osobą prawną albo spółką handlową niemającą osobowości prawnej oraz osób faktycznie zarządzających przedsiębiorstwem dłużnika, jeżeli niewypłacalność przedsiębiorcy lub pogorszenie jego sytuacji finansowej jest następstwem celowego działania lub rażącego niedbalstwa tych osób. (art. 374 ust. 2 p.u.)
Postępowanie o pozbawienie prawa prowadzenia działalności gospodarczej i pełnienia niektórych funkcji prowadzone jest wyłącznie na wniosek uprawnionej osoby. Zgodnie z przepisem art. 376 ust. 1 p.u. powyższe postępowanie wszczyna się wszczyna się wyłącznie na wniosek wierzyciela, tymczasowego nadzorcy sądowego, zarządcy przymusowego, syndyka, prokuratora, a także Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Komisji Nadzoru Finansowego. Wygaśnięcie w toku postępowania funkcji tymczasowego nadzorcy, zarządcy przymusowego lub syndyka oraz zaspokojenie wierzytelności wierzyciela będącego wnioskodawcą nie ma wpływu na dalszy bieg postępowania wszczętego na jego wniosek. W sprawach tych stosuje się przepisy o postępowaniu nieprocesowym.
Uchwała Sądu Najwyższego z 28 września 2016 roku jest o tyle istotna, że precyzuje krąg legitymowanych podmiotów do zgłoszenia wniosku o orzeczenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. Zgodnie ze stanowiskiem SN podmiotem uprawnionym do złożenia wniosku o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej przez członka zarządu spółki kapitałowej jest każdy wierzyciel takiej spółki, a nie tylko taki wierzyciel, którego wierzytelność istniała w okresie pełnienia przez daną osobę funkcji członka zarządu. Wierzycielem legitymowanym do złożenia wniosku jest każdy wierzyciel uprawniony do umieszczenia swojej wierzytelności na liście wierzytelności. Powinien on we wniosku udowodnić istnienie swojej wierzytelności, nie jest bowiem zwolniony od tego obowiązku, jak wnioskodawca w sprawie o ogłoszenie upadłości, od którego wymagane jest jedynie uprawdopodobnienie, jeżeli prowadzone było postępowanie upadłościowe, odpowiednim dowodem jest wyciąg z listy wierzytelności. Jeżeli wierzycielowi prawomocnie odmówiono uznania wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, nie jest wierzycielem w rozumieniu Prawa upadłościowego, a zatem może być wnioskodawcą tylko, jeżeli przedłoży prawomocne orzeczenie sądu lub ostateczną decyzję administracyjną, stwierdzającą istnienie wierzytelności.