Skutki ogłoszenia upadłości konsumenckiej przez jednego z małżonków

Małżonkowie – zgodnie z przepisami prawa rodzinnego – mogą pozostawać w ustroju ustawowym bądź umownym. Ustrój ustawowy to ustrój wspólności majątku małżonków powstający z mocy prawa z chwilą zawarcia małżeństwa. W ustawowym ustroju wspólności majątkowej majątek wspólny obejmuje przedmioty nabyte w czasie jego trwania przez każdego z małżonków. W sytuacji, gdy małżonkowie zawarli umowę małżeńską, powstaje między nimi ustrój małżeński, który może obejmować rozszerzenie albo ograniczenie wspólności ustawowej bądź ustanowienie rozdzielności majątkowej.

Upadłość konsumencka nie pozostaje bez wpływu również na stosunki majątkowo-małżeńskie – w zależności od obowiązującego ustroju majątkowego i od czasu, w jakim ten ustrój został ustanowiony, sytuacja prawna małżonka upadłej osoby fizycznej będzie kształtowała się różnorodnie.

W postępowaniu upadłościowym osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej (upadłość konsumencka), w sprawach nieuregulowanych odrębnie, odpowiednie zastosowanie mają ogólne przepisy o postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego. Przepisy upadłości konsumenckiej nie regulują odrębnie zagadnienia wpływu ogłoszenia upadłości na ustrój majątkowy małżeński, uznając, że zgodnie z generalną zasadą, postępowanie w sprawach objętych przepisami dotyczącymi upadłości konsumenckiej prowadzone jest przy odpowiednim zastosowaniu przepisów o postępowaniu upadłościowym. Przepis art. 124 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe stanowi, że z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r. poz. 788, z późn. zm.). Jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. Małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi (art. 124 ust. 2 p.u.). Skutki stosowania przepisu art. 124 ust. 1 p.u. są zatem bardzo doniosłe.  W przypadku upadłości małżonka, który jest przedsiębiorcą, cały wspólny majątek małżonków wchodzi w skład masy upadłości, mimo że wskutek ogłoszenia upadłości powstaje między nimi rozdzielność majątkowa. Jak wynika z regulacji k.r.o, w przypadku powstania rozdzielności majątkowej między małżonkami (np. wskutek rozwodu) dane składniki majątkowe stają się współwłasnością małżonków w częściach równych. W efekcie w postępowaniu upadłościowym dochodzi do sytuacji, w której w skład masy upadłościowej wchodzi nie tylko majątek należący do upadłego, ale również majątek należący do jego małżonka w zakresie objętym w momencie ogłoszenia upadłości wspólnością majątkową małżeńską. Pytanie zasadnicze, czy powyższy przepis art. 124 ust. 1 znajduje w pełni zastosowanie w postępowaniu upadłościowym prowadzonym wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej. W tej kwestii zarysowały się dwa stanowiska. Według pierwszego z nich przepis ten jest także w pełni stosowany w przypadku upadłości konsumenckiej jednego z małżonków. Co oznacza, że majątek wspólny wchodzi do masy upadłościowej jednego z małżonków a drugiemu małżonkowi upadłego przysługuje wyłącznie roszczenie o zapłatę należności z tytułu przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Oznacza to, że małżonek upadłego traktowany jest jak zwykły wierzyciel upadłego i chcąc odzyskać swój udział, musi zgłosić swoją wierzytelność sędziemu komisarzowi z tytułu udziału w majątku wspólnym. Wierzytelność ta zaspakajana jest w kategorii czwartej. W zgłoszeniu wierzytelności z tytułu udziału w majątku wspólnym wysokość wierzytelności przysługującej małżonkowi dłużnika wynosi połowę wartości majątku wspólnego, chyba że małżonek upadłego udowodni, że przyczynił się do powstania majątku w stopniu wyższym od upadłego. W praktyce jednak wierzytelność w kwocie wyższej od połowy wartości majątku zostanie uwzględniona na liście wierzytelności wyłącznie wtedy, gdy przed ogłoszeniem upadłości podział majątku wspólnego został rozstrzygnięty prawomocnym orzeczeniem. Standardowo ustalanie nierównych udziałów rozstrzygane jest w procesie o podział majątku wspólnego. Jednakże w przypadku upadłości żadne postępowanie nie może się toczyć. Kwestia ta rozstrzygana jest w ramach ustalania listy wierzytelności. Według drugiego stanowiska, które nie jest pozbawione zasadnych argumentów, odpowiednie stosowanie przepisu art. 124 ust. 1 p.u. skutkuje tym, że w momencie ogłoszenia upadłości osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej powstaje rozdzielność majątkowa między małżonkami, lecz majątek wspólny małżonków nie wchodzi w skład masy upadłości upadłego konsumenta. Innymi słowy w postępowaniu upadłościowym w stosunku do osoby fizycznej “konsumenta” nie ma zastosowanie zdanie drugie przepisu art. 124 ust. 1 p.u. Jako uzasadnienie tego poglądu wskazuje się na wyniki wykładni systemowej Zgodnie bowiem z przepisem art. 41 § 2 k.r.o Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Skutkiem powyższej regulacji jest wykluczenie możliwości egzekucji z majątku wspólnego, jeżeli drugi małżonek nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez współmałżonka-dłużnika. Osobiście uważam jednak, że zasada iż majątek wspólny wchodzi do masy upadłości obowiązuje także w przypadku ogłoszenia upadłości konsumenckiej jednego z małżonków. Gdyby ustawodawca chciał wyłączyć zastosowanie art. 124 ust. 2 p.u. w postępowaniu upadłościowym wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej to by przepis ten wymienił dyspozycji przepisu art. 4912  ust 1 p.u. Przypomnijmy, że zgodnie z jego brzmieniem w sprawach upadłościowych dotyczących konsumentów przepisy o postępowaniu upadłościowym stosuje się odpowiednio, z tym że przepisów art. 13, art. 21, art. 22a, art. 25, art. 32 ust. 5, art. 36, art. 38, art. 38a, art. 40, art. 74, art. 163, art. 164, art. 307 ust. 1 i art. 361 p.u. nie stosuje się. Odpowiednie stosowanie danego przepisu nie oznacza, że jakiś przepis ma być stosowany w sposób wybiórczy. Oznacza to tyle, że jego zastosowanie ma uwzględniać specyfikę danego postępowania. Nieuprawnione obecnie jest zatem przyjęcie, że w przypadku upadłości konsumenckiej majątek wspólny nie wchodzi do masy upadłości upadłego małżonka.