Dopuszczalność ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym w trakcie postępowania upadłościowego

Art. 124 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2017 r. poz. 2344, dalej: p.u.)

1. Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2017 r. poz. 682). Jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny.
2.(uchylony)
3. Małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi.
4. Domniemywa się, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez upadłego został nabyty ze środków pochodzących z dochodów tego przedsiębiorstwa.
5. Do masy upadłości nie wchodzą przedmioty służące wyłącznie małżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte majątkową wspólnością małżeńską, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Art. 43 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.)

§ 1. Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
§ 2. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.
§ 3. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym

Zgodnie z art. 31 § 1 k.r.o., z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Wspólność ustawową można rozszerzyć w drodze umowy majątkowej małżeńskiej.

Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje – z mocy samego prawa – między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 k.r.o.

Art. 53 k.r.o.
§ 1. Rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa, w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.
§ 2. W razie uchylenia ubezwłasnowolnienia, a także umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego, między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy.

W skład masy upadłości wchodzi majątek osobisty upadłego małżonka. Jeżeli małżonkowie, w dniu ogłoszenia upadłości, pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. W przypadku orzeczenia rozwodu po ogłoszeniu upadłości nie dochodzi do “wyjścia” udziału małżonka upadłego z masy upadłości. Skutkiem wejścia majątku wspólnego do masy upadłości jest jego likwidacja przez syndyka zgodnie z przepisami o likwidacji masy upadłości. Z chwilą upadłości jednego z małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej (ustawowej czy umownej) powstają więc odrębne własne majątki małżonków. Każdy z nich obejmuje majątek odrębny małżonka, udział w majątku wspólnym (ściślej: udział we wspólności) oraz majątek nabyty po ustaniu wspólności. W wyniku przekształcenia majątku wspólnego we wspólność w częściach ułamkowych następuje bowiem ustawowy podział majątku wspólnego. Podział ten polega na przyznaniu upadłemu wszystkich rzeczy i praw przysługujących dotychczas wspólnie małżonkom. Majątek wspólny – jak stanowi art. 124 ust. 1 p.u. – wchodzi do masy upadłości, a masa upadłości jest majątkiem upadłego (art. 61 p.u.). Małżonkowi upadłego przysługuje jedynie roszczenie o zapłatę należności z tytułu przypadającego mu udziału w majątku wspólnymZatem w wyniku ogłoszenia upadłości dochodzi nie tylko do ustania wspólności, ale również do swoistego  podziału majątku wspólnego. 

art. 124 ust. 1 zd. 2 p.u. stanowi, że po ogłoszeniu upadłości wyłączone jest dokonanie podziału majątku wspólnego w odrębnym postępowaniu. Jeżeli więc przed ogłoszeniem upadłości zostałby złożony taki wniosek, to podlega on oddaleniu, bowiem z chwilą ogłoszenia upadłości przestaje istnieć wspólny majątek, który mógłby podlegać podziałowi. Podział majątku wspólnego nastąpił bowiem ex lege już w chwili ogłoszenia upadłości. W razie złożenia przez małżonka wniosku o podział majątku po ogłoszeniu upadłości, może pojawić się wątpliwość, czy wniosek taki należy oddalić, czy też wniosek taki należy przekazać sędziemu- komisarzowi jako pismo zawierające zgłoszenie wierzytelności przez małżonka.

Zgodnie z art. 43 § 1 k.r.o. oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Przy czym w myśl art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o. z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. W myśl art. 43 § 3 k.r.o. przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

O żądaniu ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym rozstrzyga sąd w postępowaniu o podział tego majątku (art. 567 § 1 k.p.c.), przy czym w razie sporu może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne. Jak wynika jednak z dyspozycji art. 124 ust. 1 zd. 2 p.u. po ogłoszeniu upadłości wyłączone jest dokonanie podziału majątku wspólnego w odrębnym postępowaniu.

Nie jest to jednak droga jedyna, żaden bowiem przepis prawa nie wyłącza możliwości wystąpienia z żądaniem ustalenia nierównych udziałów przed wszczęciem postępowania o podział majątku wspólnego w  trybie procesu cywilnego. Pytanie jednak czy małżonek upadłego może wytoczyć przeciwko niemu takiego powództwo czy może W ramach postępowania dotyczącego zgłoszenia wierzytelności możliwe jest przy tym żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Postępowanie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym niewątpliwie dotyczy masy upadłości. Zgodnie z art. 144 ust. 1 p.u. po ogłoszeniu upadłości postępowania sądowe, administracyjne lub sądowoadministracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez syndyka albo przeciwko niemu. Postępowania te syndyk prowadzi na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym.

Niektórzy przedstawiciele doktryny prawa upadłościowego twierdzą natomiast, że żądanie ustalenia nierównych udziałów może być zgłoszone jednocześnie ze zgłoszeniem wierzytelności z tytułu udziału w majątku wspólnym. Nie jest również wykluczone żądanie, by upadły został w ogóle pozbawiony udziału w majątku wspólnym. W tej sytuacji małżonek może dochodzić w postępowaniu upadłościowym równowartości całego majątku wspólnego włączonego do masy upadłości. W orzecznictwie wyrażono ponadto pogląd, że Ze względu na wyłączenie podziału majątku wspólnego dochodzenie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym uznać należy za dopuszczalne jedynie w ramach i na potrzeby badania zgłoszonej sędziemu-komisarzowi, w trybie art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe, wierzytelności małżonka upadłego obejmującej należność z tytułu udziału w majątku wspólnym (zob. Uzasadnienie postanowienia SN z 30 października 2008 r., II CSK 242/08).  Stanowisko wyrażone w tym judykacie budzi wątpliwości. Uważam, że sędzia – komisarz w postępowaniu upadłościowym nie ma kognicji do rozpatrywania żądań nierównych udziałów w majątku wspólnym. Innymi słowy nie można w ramach procedury ustalania listy wierzytelności ustalać nierównych udziałów w majątku wspólnym upadłego i jego małżonka.